خیام

فرهنگ و هنر / فرهنگ و هنر ایران

خیام؛ رندی فراتر از کفر و اسلام و دنیا و دین

تندیس خیام در نیشابور

۱۳۸۸/۰۲/۲۹

فرج سرکوهی (منتقد و روزنامه نگار)

روز دوشنبه، ۲۸ اردیبهشت ماه، جهان و ایران زادروز تولد ریاضی‌دان و شاعری را جشن گرفت که فرم دشوار رباعی را در شعر کلاسیک فارسی به اوج و کمال رساند، در تدوین تقویم خورشیدی جلالی، از کامل‌ترین گاهشماری‌های بشری، مشارکت داشت، در مبحث معادلات سه مجهولی، در جبر و ریاضی و نجوم و در برخی مبانی هندسه اقلیدسی چشم‌اندازهای تازه‌ای کشف کرد، به رغم کمیت اندک شعرهای خود در سنجش با حجم آثار بزرگان شعر فارسی، به بلندآوازه‌ترین شاعر زبان فارسی در جهان بدل شد، شک، تردید، پرسش و نقد بنیادی مفاهیم و ارزش‌های فرهنگ مسلط بر جامعه خود را در قالب هنر بر کرسی تاریخ نشاند و بیش و فراتر از این همه، نمونه ای نادر از پیروزی خلاقیت هنری بر باورهای جزمی و قدرت‌های سیاسی و دینی را به دست داد.

فردوسی، مثنوی حماسی، مولوی مثنوی عرفانی، بیهقی و سعدی نثر کلاسیک و حافظ غزل را در زبان فارسی به کمال رساندند و خیام فرم ساده اما دشوار، موجز و فشرده اما پر امکان رباعی را، به رغم محدویت آن به چهار مصرع و وزن واحد « حَولَ و لا قُوَّةَ اِلاّ بِالله»، به فرمی غنی برای بیان هنری پیچیده‌ترین مفاهیم فلسفی بدل کرد.

بزرگان شعر و نثر کلاسیک فارسی، و حتی عاصی‌ترین آنان حافظ، با باورهای اصلی فرهنگ مسلط بر جامعه، یا دستکم با باورهای گرایش‌ها و لایه‌های قدرتمندی در جامعه، همراه بودند و حداکثر قرائت و برداشتی متفاوت، اما مشترک در مفاهیم پایه، از فرهنگ مسلط جامعه یا نظام ارزشی گرایش‌های قدرتمند آن را عرضه کرده اند.

اما شک، تردید، پرسش و نقد بینادی رباعیات خیام، به ویژه آن جا که در مفاهمیی چون باور به خالق، عدل الهی، معنای قدسی خلقت، معاد، شک و با زبانی تصویری و موجز و در بافتی منسجم، پرسش‌های وجودی خود را هنرمندانه مطرح می‌کند، نه فقط بر فرهنگ مسلط جامعه، که بر نظام ارزشی همه گرایش‌های آن بر می‌آشوبد و با این همه، به اتکاء خلاقیت هنری خود، بر تاریخ و فرهنگی که نقد را برنمی‌تابد و بر حذف فرهنگی پیروز شده است.

خلاقیت هنری خیام بر فرهنگی پیروز شد که نقد و پرسش را به فراموشی یا حاشیه‌های تاریخ تبعید می‌کرد و از سر خصومت با دگراندیشانی چون رازی آثار او را چنان نابود کرد که افکار او تنها از زبان و به روایت مخالفان جدی او به دست ما رسیده است. اما شک، تردید، پرسش و نقد بنیادی رباعیات خیام، در پرتو ساخت و بیان هنری او، از سرکوب و حذف فرهنگ تک صدایی و جزم باور در امان ماند و به یکی از مولفه‌های فرهنگ ما بدل شد.

به گفته اکثر مورخان خیام در ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی متولد و حدود ۵۱۰ خورشیدی درگذشت. به دوران حیات خود، اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری قمری، به عنوان ریاضی‌دان و منجمی بزرگ شهرت داشت اما معاصران او چون نظامی عروضی، مولف چهار مقاله که او را «حجه الحق» خطاب می‌کند، یاابوالفضل بیهقی، که او را «امام عصر خود» می‌خواند و حتی سنائی و عطار، که خود شاعر بودند، از خیام به عنوان شاعر یاد نمی‌کنند.

زمانه خیام روزگار اوج‌گیری جدل‌های مذهبی و تلاطم‌های سیاسی بود. جانشین ملکشاه، سلطان سنجر سلجوقی، خیام را طرد کرد چرا که خیام در سیاست نیز با فرهنگ مسلط زمانه خود درافتاد، با استبداد شرقی به مخالفت برخاست و چشم به دموکراسی آتنی یونانیان داشت و به گزارش ابن قفطی «در التزام سیاست مدنیه بر موجب قواعد یونانیه مبالغت فرمودی» و «بر آن‌ بود که‌ باید هیئت‌ اجتماعیه‌ را بر حسب‌ قواعد یونانیان‌ اداره‌ کرد.»

محققان حدود ۵۷ رباعی از صدها رباعی منسوب به خیام را اصیل می‌دانند و صادق هدایت در مقدمه ترانه‌های خیام می‌نویسد: «گویا ترانه‌های خیام در زمان حیاتش به واسطهٔ تعصب مردم مخفی بوده و تدوین نشده و تنها بین یک دسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیه جنگ‌ها و کتب اشخاص باذوق بطور قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده و پس از مرگش منتشر گردید.»

خواجه نظام‌الملک،صدراعظم ملک‌شاه سلجوقی در سال ۴۸۰ هجری قمری برای اصلاح گاهشماری از خیام و هفت ریاضی‌دان بزرگ زمانه دعوت کرد و تقویم خورشیدی جلالی حاصل این همکاری است. خیام بیش از ۱۲ اثر ارزنده در جبر و ریاضی و نجوم نوشت و رساله نوروز نامه را نیز به او نسبت می‌دهند.

زمانه خیام روزگار اوج‌گیری جدل‌های مذهبی و تلاطم‌های سیاسی بود. جانشین ملکشاه، سلطان سنجر سلجوقی، خیام را طرد کرد چرا که خیام در سیاست نیز با فرهنگ مسلط زمانه خود درافتاد، با استبداد شرقی به مخالفت برخاست و چشم به دموکراسی آتنی یونانیان داشت و به گزارش ابن قفطی «در التزام سیاست مدنیه بر موجب قواعد یونانیه مبالغت فرمودی» و «بر آن‌ بود که‌ باید هیئت‌ اجتماعیه‌ را بر حسب‌ قواعد یونانیان‌ اداره‌ کرد.»

ابن‌ القفطی، گزارشی کوتاه اما گویا نیز از برخورد معاصران خیام با او به دست می‌دهد«چون‌ اهل‌ زمانش‌ در دین‌ او تهمت‌ زدند و آن چه‌ پنهان‌ می‌داشت‌ آشکار کردند برخون‌ خویش‌ بترسید و عنان‌ زبان‌ و قلم‌ خود باز کشید»

شهرت جهانی

ترجمه آزاد فیتز جرالد از رباعیات خیام در سال ۱۸۵۹ میلادی در ۲۵۰ نسخه منتشر شد. فیتزجرالد این ترجمه را پس از انتشار نسخه تازه ای از رباعیات خیام در سال ۱۸۶۷ بازنویسی و در سال ۱۸۶۸ منتشر کرد. ترجمه فیتز جرالد را، که شهرت جهانی خیام را سبب شد، از بهترین نمونه‌های ترجمه آزاد، بازآفرینی اثر در زبان مقصد، ارزیابی می‌کنند.

شاعری که در قلب قرون وسطای جزم‌باوری «نقاش ازل» را به سخره می‌گیرد و در این «طــرب خـــانه خاک» ، «هــــر برگ بنفشه» را «خالی» می‌بیند که « بر روی نگـــاری بــوده است» و می‌داند که «از جملـــه رفتـــگان ایــــــن راه دراز» «باز آمــده ای نیست بما گــــــــوید بــاز»، به برکت خلاقیت هنری خود « رندی» است «در این شورستــان» که «با هفت هـــــــزار سالگــان سر به سر» است.

رندی « نشسته بــر خنگ زمیـــن»، «نه کفــر و نه اسلام و نه دنیا و نه دیــن»، «نه حق و نه حقیــقت نه شریعت نـه یقین» که می‌خروشد «گر بر فلکم دست بدی چون یزدان، برداشتمی من این فلک را ز میان، از نو فلکی دگر چنان ساختـمی، کازاده بـه کام دل رسیدی آسان»

  

 

رباعی خیام بر سبویی کهن در اسرائیل

۱۳۸۷/۱۲/۲۲

گزارش‌های رسیده از اسرائیل حکایت از کشف کوزه یا سبویی دارد که مصرعی از یکی از رباعیات معروف منسوب به عمر خیام، دانشمند و شاعر نامدار ایرانی، بر آن نقش بسته است.

کاوشگران اسرائیلی می‌گویند که این کوزه، به احتمال بسیار زیاد، در زمان خود حکیم عمر خیام ساخته شده است.

سرپرستی گروه ویژه کندوکاو باستانی در شهر قدیم اورشلیم (بیت المقدس) را دکتر رینا آونر، به نمایندگی اداره عتیقه‌جات اسرائیل در دست داشت.

این کندوکاو در قطعه زمینی انجام گرفت که بخش خصوصی آن را برای احداث ساختمان آماده کرده بود.

کوزه یا سبوی کشف شده در این قطعه زمین، دربخش قدیم قدس، لعابی از فیروزه دارد و با گل و بوته و خطی سیاه رنگ آراسته شده است.

ریفکا کوهنامین، از اداره عتیقه‌جات اسرائیل، پیش از انتشار گزارش این کاوش باستانی بی درنگ دریافت که نوشته های نقش بسته بر گردن این سبو به زبان فارسی است.

این نوشته، مصرعی از یک رباعی معروف خیام نیشابوری است: «دستی است که در گردن یاری بوده است»

مصرعی برگرفته از این رباعی:

این کوزه چو من عاشق زاری بوده است
در بند سر زلف نگاری بوده است
این دسته که در گردن او می‌بینی
دستی است که بر گردن یاری بوده است

باستان‌شناسان کاشف این کوزه معتقد هستند که سبوی یاد شده در یکی یا بین دو قرن دوازدهم و سیزدهم میلادی، تقریباً هم زمان با دوران خیام نیشابوری، ساخته شده است.

درعین حال این راز برجای مانده که سبوی یاد شده، چگونه سر از اسرائیل درآورده است.

باستان‌شناسان همچنان از خود می‌پرسند که آیا این سبو احتمالاً پیشکش دلداده ای به دلبری در اورشلیم بوده، یا ره‌آورد بازرگانی از فرسنگ‌ها فرسنگ دورتر، از قلب ایران زمین.  

 

 

نوروز ۸۸

خیام و بنیان‌گذاری گاه‌شمار ایرانی

۱۳۸۸/۰۱/۱۱

میرعلی حسینی (پاریس)

در هر گوشه‌ای از جهان ، ایرانیان فرا رسیدن بهار را همراه با نوروز جشن می‌گیرند. نوروز که پدیده‌ای متعلق به پیشینیان در گذشته‌های بسیار دور است.

هر سال، از آغاز تا پایان، ۳۶۵ روز و پنج ساعت و ۴۹ دقیقه را می‌پیماید تا پس از افول زمستان، طلوع بهاران را به سال جانشین خود تحویل دهد.

 

•  

محمد حیدری ملایری، فیزیک‌دان مقیم فرانسه، سال‌هاست که در رصد خانه بین‌المللی فرانسه فعالیت می‌کند. او در کنار تخصص حرفه‌ای خود مطالعات ژرفی نیز در زمینه اخترشناسی دارد و درباره سال‌های خورشیدی، فرضیه‌هایی را با محاسبات پیچیده و طولانی به اثبات رسانده است.
 

محمد حیدری ملایری، فیزیک‌دان مقیم فرانسه، سال‌هاست که در رصد خانه بین‌المللی فرانسه فعالیت می‌کند. او در کنار تخصص حرفه‌ای خود مطالعات ژرفی نیز در زمینه اخترشناسی دارد و درباره سال‌های خورشیدی، روی فرضیه‌هایی نیز کار کرده است.

او درباره پیوند دقیق خورشید با لحظه تحویل شدن سال نو می‌گوید: «پدیده تحویل مربوط به حرکت ظاهری خورشید است. خورشید از یک جا حرکت می‌کند و به همان جا بازمی‌گردد. البته این اتفاقی است که در دید ما حادث می‌شود و این طور به نظر می‌رسد. در واقع این زمین است که حرکت می‌کند ولی ما حس می‌کنیم که خورشید است که هر روز جایش را به سمت شرق تغییر می‌دهد و حرکت می‌کند. بعد از یک‌سال به جایی می‌رسد که به آن «نقطه اعتدال بهاری » می‌گوییم.»

او می‌افزاید: «این نکته را هم باید در نظر داشته باشید که طول سال متغییر است. یعنی سال در پنج هزار سال دیگر، آن طولی را نخواهد داشت که امروز دارد . تغییر خواهد کرد و کمتر خواهد شد و این امر به‌علت تأثیر سیاره‌های دیگر منظومه شمسی است.»

محمد حیدری ملایری در سمینارها و کنفرانس‌هایی که در زمینه مقایسه سال‌های خورشیدی برگزار شده است، شرکت کرده و در محاسبات خود ثابت کرده که سال خورشیدی ایرانی، از همه سال‌های دیگر خورشیدی دقیق تر است. او در پاسخ به این پرسش که چرا برخی اوقات سال کبیسه ایرانی و سال کبیسه میلادی هم‌زمان نیستند، می گوید: «علت تفاوت در «سیستم» محاسبه یا «ارنژمان» کبیسه در این دو تقویم است» و می‌افزاید: «مهم‌ترین مسئله این است که سال ۳۶۵ روز نیست. بلکه سال ۳۶۵ روز، و کسری از روز به مدت پنج ساعت و ۴۹ دقیقه است. مهم‌ترین مسئله گاه‌شمارهای خورشیدی، رفتارشان با این کسر از روز است.»

به گفته آقای حیدری ملایری «سیستمی که در تقویم ایرانی به کار می‌رود دقیق‌ترین نوع سیستم است و به منظور این که این محاسبات را حساب کنند به جای آنکه هر چهار سال یک روز را اضافه کنند، برخی مواقع اضافه نمی‌کنند و در هر ۳۳ سال، هشت سال کبیسه می‌گیرند. برخلاف تقویم مسیحی که هر ۳۲ سال، هشت سال کبیسه دارند که به این شکل، سال تقویمی از سال واقعی جلو می‌افتد. اما در تقویم ایرانی بخاطر این که سال واقعی از سال تقویمی جلو نیفتد هر ۳۳ سال، هشت سال را کبیسه می‌گیرند. یعنی ۲۵ سال را عادی فرض می‌کنند و این ۲۵ سال همان ۳۶۵ روز است و هشت سال را ۳۶۶ روز می‌گیرند و همین باعث می‌شود که تعادل بین سال خورشیدی و سال تقویمی برقرار شود.»

به این شکل است که تقویم ایرانی هر ۲۶ هزار سال فقط یک روز جلو می‌افتد درصورتی که تقویم مسیحی هر هفت هزار سال یک روز جلو می‌افتد و این نشان دهنده این است که دقت تقویم ایرانی خیلی بیشتر از تقویم مسیحی است.

به باور محمد حیدری ملایری ، این همه دقت در گاهنامه ایرانی را ناشی از تلاش، محاسبات و ریزبینی عمر خیام، شاعر، ریاضی‌دان و اخترشناس ایرانی می‌داند. او می‌گوید: «نبوغ خیام در این بوده که گفته است به جای اینکه هر ۳۲ سال، هشت سال را کبیسه بگیریم، اظهار کرده است که هر ۳۳ سال این کار را بکنیم . الان ما می‌دانیم این هم کافی نیست. در آن زمان خیام این موضوع را نمی‌دانست که هر سال، طول سال دارد کوتاه می‌شود. اگر چه تقویم ایرانی پیش از اسلام ابداع شده است اما دقتش را مرهون مطالعات خیام است.»

با دستاوردهای خیام در محاسبات مربوط به گاه‌شمار ایران در زمان حیات خود او مخالفت‌هایی شد و استفاده از گاه‌شمار با گسست‌های تاریخی همراه بوده است.

محمد حیدری ملایری: «خیام در زمان ملکشاه سلجوقی و با کمک خواجه نظام الملک این مطالعات را انجام داده است برای اینکه سلجوقیان دارای یک امپراتوری بزرگ بودند که با تقویم اسلامی نمی‌شد خراج این امپراتوری را حساب کرد. در آن زمان از خیام خواسته شد در این مورد مطالعه کند . او ۱۲ سال به این مطالعات مشغول شد، ولی متاسفانه این تحقیقات به علت مرگ ملکشاه قطع شد و کسانی که با خیام مخالف بودند از او ایراد می‌گرفتند که مطالعاتش به «گبر» و پیش از اسلام تمایل دارد.»

محمد حیدری ملایری در این باره می‌گوید: «خیام در زمان ملکشاه سلجوقی و با کمک خواجه نظام الملک این مطالعات را انجام داده است برای اینکه سلجوقیان دارای یک امپراتوری بزرگ بودند که با تقویم اسلامی نمی‌شد خراج این امپراتوری را حساب کرد. در آن زمان از خیام خواسته شد در این مورد مطالعه کند . او ۱۲ سال به این مطالعات مشغول شد، ولی متاسفانه این تحقیقات به علت مرگ ملکشاه قطع شد و کسانی که با خیام مخالف بودند از او ایراد می‌گرفتند که مطالعاتش به «گبر» و پیش از اسلام تمایل دارد.»

آقای ملایری می‌افزاید: «تقویمی که خیام زنده کرد شکل دقیق‌تر شده تقویم اوستایی است. اگر چه در تقویم اوستایی جشن نوروز به نقطه اعتدال بهاری نچسبیده بود. او می‌توانست کارش را در حد ابداع یک تقویم کاری برای ملکشاه متوقف کند اما این کار را نکرد. او نام‌های اوستایی تقویم ایرانی را زنده کرد (مانند فروردین، اردیبهشت و سایر نامهای دوازده‌گانه ماه‌های سال). اگر چه کسانی از جمله خازنی که در گروه خیام با او مطالعه می‌کرد با او مخالف بودند، اما او نشان داد که به فرهنگ اوستایی و ایرانی توجه و علاقه دارد. بعد از خیام این اسامی برای مدتی به فراموشی سپرده شد و شخصیت‌های دیگری مثل خواجه نصیر طوسی نیز برای احیاء این اسامی تلاش کردند. اما بعد از تغییر شرایط سیاسی و حمله مغول دیگر این تقویم در ایران رعایت نمی‌شد.»

رواج به‌کارگیری گاه‌شمار خیام، به آغاز قرن حاضر باز می‌گردد. به گفته محمد حیدری ملایری «چیزی که اهمیت دارد این است که در دوران رضا شاه، مجلس شورای آن زمان مطالعاتی در این زمینه انجام داد و تقویم ایرانی و جشن نوروز از نو زنده شد. فکر می‌کنم کسی که در این زمینه سهم به سزایی دارد سید حسن تقی زاده است.»

تا پیش از این اقدام از نام ماه‌ها با اسامی برج ها یاد می‌شد. مثلاً می‌گفتند «حمل»، «ثور» و غیره. اما مجلس ایران تصمیم گرفت نام ماه‌ها، همان نام‌های اصیل ایرانی باشد.

این اخترشناس ایرانی یادآور می‌شود «اکنون هم در تقویم کشور افغانستان با وجود آنکه تقویم‌شان مثل ماست، از نام‌های فروردین و اردیبهشت استفاده نمی‌کنند».

در پیوند با زمان که گاه در ذهن انسان ،گذشت آن سرعت می‌گیرد و پیوند سرعت زمان با سرعت ستاره‌های کهکشان، محمد ملایری به وجود زمان‌های گوناگون اشاره می‌کند: «چندین نوع زمان داریم، زمان اخترشناسی که مربوط به گردش زمین به دور خورشید و تأثیر سیارات و ستاره ها و حرکت کرّات است و زمانی که در ذهن اشخاص می گذرد که امر پیچیده‌ای است».

او با تقدیر از اخترشناسان زمان، بر این نکته تأکید می‌کند که از زمانی که سال خورشیدی به عنوان گاهنامه ایرانی تثبیت شده است نوروز و دیگر جشن‌های باستانی جای خود را در طول تاریخ حفظ کردند. او می‌گوید: «فکر می‌کنم زبان فارسی و ابداع تقویم ایرانی دو نمونه از بدیع ترین چیزهایی است که ایرانیان بوجود آوردند. اینها مهمترین نماد سرزندگی و فعالیت فرهنگ غنی ایرانی هستند.»

محمد حیدری ملایری در سمینارها و کنفرانس‌هایی که در زمینه مقایسه سال‌های خورشیدی برگزار شده است، شرکت کرده و در محاسبات خود ثابت کرده که سال خورشیدی ایرانی، از همه سال‌های دیگر خورشیدی دقیق تر است.

به باور برخی دانشمندان دیگر، «چون تقویم ایرانی با طول سال مورد نظر اخترشناسان رصدخانه‌ها (مثلا گرینویچ) اختلاف دارد، محاسبات خیام سال را به درستی نشان نمی‌دهد».

اما بر پایه پژوهش‌ها و محاسبات محمد حیدری ملایری، فرضیه خیام در تعیین طول سال علمی از همه روش‌ها صحیح‌تر بوده است. به این معنا که خیام طول سال خورشیدی ایرانی را ۳۶۵ روز و ۲۴ درصد روز می‌داند، در حالی که اخترشناسان غربی ، طول سال خورشیدی را ۳۶۵ روز و ۲۳ درصد روز می دانند و در مجموع سال‌های متمادی همین یک درصد تفاوت روز، نقش مهمی در کم شدن طول سال ایفا خواهد کرد.